ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΛΑΘΗ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟ 2001 ΣΕ ΠΤΩΧΕΥΣΗ
Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ
Η καθημερινότητα σε μια χώρα που βρίσκεται σε καθεστώς πτώχευσης κάνει τον Οργουελ να μοιάζει με αυτόν που έγραψε την Κοκκινοσκουφίτσα.
Η Αργεντινή, μία από τις πιο πλούσιες οικονομίες του πλανήτη -πριν από μερικές δεκαετίες-, τον Δεκέμβριο του 2001 έκανε, σε όλα τα επίπεδα, τη μεγάλη βουτιά προς το κενό της πτώχευσης. Πέρασε διά πυρός και σιδήρου. Και πώς γλίτωσε; Ο πρόεδρός της, ο Νέστορ Κίρχνερ, το 2005, δύο χρόνια μετά την εκλογική του νίκη, πήγε στο ΔΝΤ με μία από τις τέσσερις δόσεις που χρωστούσε η χώρα του...
«Αυτά είναι... Πάρτε τα και δεν θέλουμε καμιά σχέση με έναν οργανισμό που θα έπρεπε να δανείζει για να γίνεται ανάπτυξη. Εσείς είστε τοκογλύφοι», τους είπε και τους γύρισε την πλάτη. Είχε μαζέψει και τα υπόλοιπα λεφτά από τότε που επήλθε η πτώχευση. Αλλά τα έριξε στην αγορά.
Το 2001, η κυβέρνηση μόλις είχε παραιτηθεί και ο τότε πρόεδρός της, Φερνάντο δε λα Ρούα, εγκαταλείπει τη χώρα με ένα ελικόπτερο. Εβλεπε από ψηλά τους ανθρώπους να σπάνε τράπεζες είτε με τις κατσαρόλες είτε με λοστούς, σεκιουριτάδες να πυροβολούν στο ψαχνό τον κόσμο που λεηλατούσε σουπερμάρκετ, ανέργους μαζεμένους να σκίζουν λάστιχα αυτοκινήτων για να τα κάψουν. Περισσότεροι από είκοσι εκατομμύρια άνθρωποι, κάπου ο μισός πληθυσμός της χώρας, πέρασαν μέσα σε πολύ μικρό διάστημα από τη σχετική ευμάρεια στην απόλυτη ανέχεια.
Η λέξη Corralito στα ισπανικά σημαίνει τη «μικρή περίφραξη» ή «το παιδικό πάρκο». Αυτή η λέξη θα μείνει για πολλά χρόνια καρφωμένη στη μνήμη τής τότε μεσαίας τάξης της Αργεντινής. Με αυτήν ο τότε υπουργός Οικονομικών, Ντομίνγκο Καβάλιο, απαγόρευσε, αρχικώς, τις αναλήψεις από τις τράπεζες και αργότερα, μετά τις εξαιρετικά βίαιες κοινωνικές αντιδράσεις, επέτρεψε την ανάληψη ενός μικρού ποσού. Πρόθεσή του, φυσικά, ήταν να σωθούν οι τράπεζες.
Αυθαίρετη ισοτιμία
Σχεδόν δέκα χρόνια πριν από αυτό, όμως, είχε κάνει την πιο καταστροφική κίνηση, όπως εκτιμούν όλες οι πλευρές, στην ιστορία της οικονομίας της χώρας. Υπό την προεδρία του Κάρλος Μένεμ, ενός κατά κοινή ομολογία λαϊκιστή πολιτικού, εφάρμοσε το «Ley de la Convertibilidad», την Αρχή της Μετατρεψιμότητας. Τι σήμαινε αυτό; Η κυβέρνηση αποφάσισε αυθαίρετα μια περίεργη ισοτιμία χωρίς να υπολογίσει την αντίδραση των αγορών: 1 πέσο ισούται με 1 δολάριο. Θεωρητικός στόχος ήταν να ελεγχθεί ο υπερπληθωρισμός, που άγγιξε μέχρι και το 4.000% ετησίως. Ουσιαστικά, δηλαδή, η Αρχή αυτή έκανε το πέσο τόσο ακριβό σε διεθνές επίπεδο που μέχρι τα μέσα της δεκαετίας λειτούργησε, αλλά μετά σκότωσε την οικονομία της χώρας αφού μαράζωσε τις εξαγωγές, την εγχώρια παραγωγή και όλο το σύστημα. Το 1999 η κυβέρνηση Μένεμ υπέγραψε συμφωνία με το ΔΝΤ για 12 δισ. δολάρια. Και το τότε Μνημόνιο θύμιζε Ελλάδα του 2011. Προέβλεπε σκληρές ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρήσεων, όπως η πετρελαϊκή εταιρεία, οι κρατικές αερογραμμές, φυσικό αέριο και πλήθος άλλων. Εγιναν περίπου 150.000 απολύσεις από το Δημόσιο. Υφεση, ανέχεια και διαφθορά χόρευαν αργεντίνικο τάνγκο μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '90, με το εξωτερικό χρέος να φτάνει τα 130 δισεκατομμύρια δολάρια. Για παράδειγμα, η εθνική εταιρεία πετρελαίου πουλήθηκε σε ιδιώτες για να πληρωθούν οι συντάξεις. Και το 2001 έγινε το μεγάλο μπαμ.
Οι διεθνείς αγορές εξισορρόπησαν την ισοτιμία σε 1:0,25, δηλαδή όποιος πήγαινε στην τράπεζα και έλεγε ότι είχε αποταμιευμένα 100 δολάρια, τον πληροφορούσαν ότι είχαν γίνει 25.Ο Γιώργος Αυγερόπουλος πρόσφατα βρέθηκε για δεύτερη φορά εκεί για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ «Το πείραμα της Αργεντινής». Η πρώτη ήταν με το ξέσπασμα της κρίσης. «Να φανταστείς, μιλάμε για ανθρώπους σαν κι εσένα και μένα, που έφτασαν σε σημείο όχι να μην έχουν λεφτά να βάλουν βενζίνη στο αυτοκίνητό τους, αλλά να μην έχουν να πάρουν το λεωφορείο. Μέχρι εκείνη τη στιγμή ζούσαν μια χαρά, είχαν κανονικές δουλειές, και όλο αυτό προέκυψε από το περίφημο Corralito: μπορούσες να βγάλεις γύρω στα 250 πέσος το μήνα».
Εκείνη την περίοδο, όλες οι τράπεζες είχαν θωρακιστεί με ατσαλένια ρολά και συρματοπλέγματα και όλος ο κόσμος ήταν συγκεντρωμένος σε τεράστιες ουρές έξω από αυτές. Αλλοι έσπαγαν, άλλοι φώναζαν, άλλοι πετούσαν πέτρες. Εκείνη την περίοδο, λέει ο Γ. Αυγερόπουλος, όταν το πέσο έγινε πολύ ακριβό νόμισμα, στις λαϊκές αγορές έβρισκες ελληνικά λεμόνια. «Και έλεγα σε κάτι φίλους ότι, τραγική ειρωνεία, τώρα βρίσκεις αργεντίνικα λεμόνια στα ελληνικά σουπερμάρκετ».
Το τέλος του παραγωγικού ιστού
Ετσι, άρχισε να καταστρέφεται σταδιακά ο παραγωγικός ιστός της Αργεντινής, εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά το άλλο, το χρέος της χώρας μεγάλωνε μέρα με τη μέρα. «Ουσιαστικά, όλα τα προηγούμενα χρόνια, τα λεφτά που έπαιρναν από το ΔΝΤ, έμπαιναν από το ένα παράθυρο και έβγαιναν από το άλλο για πληρωθούν οι πιστωτές. Και κατέληξε εκεί όπου κατέληξε... Αποφάσισα να πάω τότε στην Αργεντινή, όταν είδα στην τηλεόραση τις εικόνες με τους ανθρώπους να εφορμούν στα σουπερμάρκετ· κατάλαβα ότι αυτός ήταν ο επιθανάτιος ρόγχος της χώρας».
Ανταλλακτική οικονομία, κίνημα του κοινωνικού χρήματος και πολλά άλλα. Τι ήταν, όμως, αυτή η ιδέα που ξεκίνησε από δύο φίλους, έναν ψυχολόγο, τον Ρούμπεν Ραβέρα, και τον οικολόγο Οράσιο Κόβας, σε μια γειτονιά της περιοχής Μπερνάλ, 30 χιλιόμετρα από το Μπουένος Αϊρες;
Φαγητά, ρούχα προς ανταλλαγή
Υπήρχε μεγάλος προβληματισμός για την αντιμετώπιση της φτώχειας και της ανεργίας κι έτσι, την Πρωτομαγιά του 1995, στήθηκε για πρώτη φορά το πείραμα. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης κρίσης που ακολούθησε την πτώχευση της χώρας, το φαινόμενο διογκώθηκε και υπολογίζεται ότι το 2002, όταν άρχισε να φθίνει, τα μέλη τού «trueque» σε περισσότερες από 40 πόλεις της Αργεντινής ξεπερνούσαν τα έξι εκατομμύρια.
Τεράστιες αγορές, όπου ο καθένας πήγαινε προς ανταλλαγή ό,τι πίστευε ότι μπορεί να χρειαζόταν κάποιος άλλος. Στην αρχή φαγητά, μετά ρούχα και μετά αντάλλασσε άλλες υπηρεσίες, ακόμη και νομικές συμβουλές ή ιδιαίτερα μαθήματα. Δεν τα αντάλλασσε με είδος, αλλά με κουπόνια ανταλλακτικού χρήματος, τα creditos. Ηταν ένα αυτοσχέδιο νόμισμα, ελλείψει κανονικού.
Ανάλογα με τα creditos που έπαιρνε γι' αυτό που πούλησε, αγόραζε άλλα προϊόντα ή υπηρεσίες. Για να εισαχθεί κάποιος σε αυτό καταγραφόταν, έπαιρνε κάρτα μέλους και ένα μικρό αριθμό creditos για να μπορέσει να ξεκινήσει.
Οπως ήταν φυσικό, το trueque έγινε ο μεγάλος εχθρός του ΔΝΤ, των πιστωτών της Αργεντινής και των εγχώριων τραπεζών. Με αυτό τον τρόπο, τα εκατομμύρια των πολιτών όχι μόνο γύρισαν την πλάτη στο ΔΝΤ, όπως έκανε και ολόκληρη η Αργεντινή κηρύσσοντας στάση πληρωμών, αλλά κατέδειξαν ότι -έστω και με πολλά προβλήματα- η πραγματική ζωή μπορεί και να μην περιλαμβάνει το χρήμα. Κάτι που αποδείχτηκε ουτοπικό καθώς, άγνωστο ποιος μηχανισμός, κυκλοφόρησε εκατομμύρια παραχαραγμένα creditos, με αποτέλεσμα το σύστημα να καταρρεύσει.
«Ηταν, για παράδειγμα, ένας χώρος σαν το Σταθμό Λαρίσης, πήγαινε ο κόσμος κι έστηνε τραπεζάκι· δεν πήγαινε μόνο για να αγοράσει, αλλά έπρεπε να πάει και κάτι», θα πει ο Γ. Αυγερόπουλος, «μόνο και αυτό το έβαλαν στο μάτι και το εξαφάνισαν. Αλλωστε, όπως ξέρεις, η οικονομία δολοφονεί. Στην Αργεντινή άφησε πίσω της 30.000 νεκρούς: 35 νεκρούς στα επεισόδια μεταξύ της αστυνομίας και των διαδηλωτών και άλλες τριάντα χιλιάδες από εμφράγματα, αυτοκτονίες, εγκεφαλικά και πολλά άλλα.
kkyr@enet.gr
ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
«Σιωπηλός πανικός και δέσμευση των καταθέσεων»
Η Αποστολία Ταχούλα είναι δασκάλα που ζει πλέον στην Ελλάδα. Ομως, από το 1999 μέχρι και το 2005 έζησε στο Μπουένος Αϊρες. Αποσπασμένη στο Ελληνικό Σχολείο της αργεντίνικης πρωτεύουσας, κατέγραψε στη μνήμη της τόσο την ημέρα της εξέγερσης όσο και τον τρόπο λειτουργίας της καθημερινής ζωής σε καθεστώς πτώχευσης.
«Ηδη από το 1999 υπήρχε μεγάλη ανησυχία για την οικονομία της χώρας. Οι ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων οργανισμών και η εικονική ισοτιμία πέσο-δολαρίου της κυβέρνησης Μένεμ είχαν δημιουργήσει μια ευημερία 10 ετών που έφτανε πια στο τέλος. Παράλληλα, δίπλα στις αθέατες παραγκουπόλεις, οι άνθρωποι φυτοζωούσαν και σε μερικές επαρχίες του Βορρά παιδιά πέθαιναν από υποσιτισμό. Η δυσαρέσκεια του κόσμου μέχρι τον Δεκέμβριο του 2001 εκφραζόταν στις καθημερινές συζητήσεις και συχνά γίνονταν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας - δημόσιας καταγγελίας (escrache) έξω από τα σπίτια μελών της κυβέρνησης».
Τι θυμάστε από την εξέγερση;
«Η εξέγερση εκδηλώθηκε μια Δευτέρα πρωί στις αρχές του Δεκέμβρη του 2001, με την απόφαση της κυβέρνησης να δεσμεύσει τις καταθέσεις όλων των πολιτών της χώρας. Εκείνη τη χρονιά έτυχε να είμαι η υπεύθυνη για τη μισθοδοσία τών εκεί Ελλήνων εκπαιδευτικών. Οταν πήγα για την ανάληψη του ποσού της μισθοδοσίας του Δεκεμβρίου των 10 εκπαιδευτικών που ήμασταν τότε εκεί, βρέθηκα μπροστά στην άρνηση του υπαλλήλου να εκταμιεύσει τα χρήματα επειδή ο λογαριασμός ήταν στο όνομά μου. Αν και ήταν γνώστης της διαδικασίας από καιρό και παρά τις διαβεβαιώσεις μου ότι είναι χρήματα του ελληνικού Δημοσίου και όχι προσωπικός λογαριασμός, αρνήθηκε πάλι. Μαζί μου για βοήθεια και για ασφάλεια (ήταν ρίσκο να κυκλοφορείς με τόσα μετρητά στο δρόμο) ήταν και ο συνάδελφος και φίλος Θανάσης Παπαδημητρίου. Επειτα από πολλά πήγαιν' - έλα από την τράπεζα στην ελληνική πρεσβεία και πίσω, πήραμε τα χρήματα».
Τι γινόταν στους δρόμους;
«Τις ώρες αυτές και στην τράπεζα και στο δρόμο επικρατούσε κάτι σαν σιωπηλός πανικός - κι αν εμείς ξεμπερδέψαμε νωρίς, για τους πολίτες της χώρας άρχιζε μια μεγάλη περίοδος δέσμευσης των καταθέσεών τους, πολλές από αυτές σε δολάρια, για να τους επιστραφούν αρκετά χρόνια αργότερα και με μειωμένη αξία. Οι οικονομικές συναλλαγές με το εξωτερικό διακόπηκαν για τους πολίτες».
Πότε αγρίεψαν τα πράγματα;
«Θυμάμαι μια μέρα προς το τέλος Δεκεμβρίου, βρισκόμουν για κάποιο υπηρεσιακό ζήτημα στο κτήριο της πρεσβείας, που ήταv τότε πολύ κοντά στην Plaza de Mayo, και έφτανε απ' έξω ο απόηχος από τις φωνές διαμαρτυρίας των διαδηλωτών. Δεν άργησαν να εμφανιστούν έφιπποι αστυνομικοί που κυνηγούσαν τους συγκεντρωμένους και έπεσαν χημικά που έκαναν αδύνατη την αναπνοή ακόμα και στο ψηλό μπαλκόνι της πρεσβείας. Δόθηκε εντολή να φύγουμε όλοι από το κτήριο. Το μετρό μάς πήγε γρήγορα στην ασφάλεια των σπιτιών μας. Στην τηλεόραση λέγανε για τρεις νεκρούς. Δεν ήταν οι πρώτοι, θ' ακολουθούσαν κι άλλοι».
Μείωση συντάξεων 13%
Πώς ήταν η οικονομική καθημερινότητα;
«Στις αρχές του 2002 εφήμερες κυβερνήσεις διαδέχονταν η μία την άλλη.
Οι συντάξεις δεν μειώθηκαν εκείνο το διάστημα, είχε προηγηθεί όμως μια μείωσή τους 13% πριν από την κρίση στις ήδη χαμηλές συντάξεις. Οι εργαζόμενοι στο δημόσιο τομέα, αν και δεν υπήρξαν περικοπές στις αποδοχές τους, είχαν δικαίωμα να εισπράττουν μόνο 250 πέσος την εβδομάδα, ποσό αρκετό μόνο για τις βασικές ανάγκες. Στον ιδιωτικό έγιναν απολύσεις και οι πληρωμές συχνά γίνονταν σε ένα από τα πολλά διαφορετικά νομίσματα που άρχισαν να κυκλοφορούν στη χώρα. Για τις συναλλαγές πάνω από 1.000 πέσος ήταν υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν επιταγές και επιβαλλόταν ένας πολύ υψηλός φόρος γι' αυτές».
Στον τομέα της υγείας;
«Τα περισσότερα νοσοκομεία είναι ιδιωτικά, όπως και τα σχολεία, οπότε η περίθαλψη ήταν ανάλογη του τι μπορούσε να καταβάλει κανείς για να βρει την υγειά του. Σε όσα ιδρύματα επιδοτούνταν από τον κρατικό προϋπολογισμό έγιναν περικοπές και πολλά από αυτά δεν μπορούσαν να καλύψουν τις λειτουργικές τους ανάγκες».
Οι νέοι;
«Πλήθος ανθρώπων, κυρίως οι πιο νέοι, μετανάστευσαν στην Ευρώπη. Αφού στο σύνθημα εκείνων των ημερών "Que se vayan todos!" , "Να φύγετε όλοι!", οι πολιτικοί δεν ανταποκρίθηκαν, δημιουργήθηκε ένα μαζικό κύμα μετανάστευσης κυρίως προς την Ευρώπη. Ουρές ατελείωτες στις πρεσβείες των ευρωπαϊκών χωρών για την έκδοση του πολυπόθητου διαβατηρίου, που θα γινόταν δικό τους αν είχαν τα απαραίτητα δικαιολογητικά που θα αποδείκνυαν ότι κάποιος πρόγονός τους είχε έρθει από κάποια γωνιά της γηραιάς ηπείρου». «Αιτία της κρίσης, η οικονομική πολιτική των ηλιθίων»
Ο Σέζαρ Αϊρα, 62 ετών, είναι ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους Αργεντινούς συγγραφείς λογοτεχνίας, παγκοσμίως. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν δύο βιβλία του. Στο δεύτερο, «Οι νύχτες στο Φλόρες» (εκδ. Καστανιώτης, μετάφραση Κατερίνα Τζωρίδου), περιγράφει την ιστορία ενός ζεύγους συνταξιούχων που, κατά την περίοδο της κρίσης, για να συμπληρώσουν το πενιχρό τους εισόδημα, αναγκάστηκαν να κάνουν ντελίβερι σε πιτσαρία και μάλιστα με τα πόδια.
Ο συγγραφέας απάντησε στην «Ε» από το Μπουένος Αϊρες: «Ναι, θα σας δώσω συνέντευξη με τα φτωχά αγγλικά μου αλλά και με τη φτωχότερη σχέση που έχει ένας συγγραφέας με την πραγματικότητα, καθώς ζει στον κόσμο της λογοτεχνίας», απάντησε στο e-mail μας. Δεν ξέρω αν είναι φτωχή η σχέση του Αϊρα με την πραγματικότητα, αλλά λέει αλήθειες. Ιδίως όταν αναφέρει ότι για την πτώχευση της χώρας του αιτία ήταν «η οικονομική πολιτική των ηλιθίων».
Ποιες ήταν οι αιτίες που οδήγησαν την πατρίδα σας, την Αργεντινή, στη χρεοκοπία;
«Δεν γνωρίζω τις τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά η βασική αιτία ήταν το πολύ επικίνδυνο μακροοικονομικό πείραμα, η "αρχή της μετατρεψιμότητας". Η αυθαίρετη μετατροπή των δολαρίων σε πέσος. Ηταν μια άγρια φαντασία, ένα εκ των προτέρων λάθος, γιατί παραβίασε το βασικό νόμο της λογικής. Εάν το Α είναι ίδιο με το Β, τότε θα πρέπει και το Β να είναι ίδιο με το Α. Μπορούσαμε να αγοράσουμε ένα δολάριο με ένα πέσο, αλλά οι Αμερικανοί δεν ήταν τόσο ηλίθιοι για να αγόραζαν ένα πέσο με ένα δολάριο. Πιστεύω ότι κάθε τι που συνετέλεσε σ' αυτό το είδος της κρίσης είχε σχέση με κάθε ιδέα που έβαζαν στο τραπέζι οι διάφοροι υποτιθέμενοι ειδικοί. Οι οποίοι, στην πραγματικότητα, δεν είχαν επαφή με τον πραγματικό κόσμο, αλλά απλώς είχαν ανέλθει στην εξουσία».
Παρατηρείτε κάποιες ομοιότητες της κρίσης της Αργεντινής με αυτήν της Ελλάδας;
«Δεν μπορώ να ξέρω, αλλά ίσως να υπάρχει το κοινό καλούπι: η φούσκα, οι ψεύτικες υποσχέσεις, ο κοινός πόνος».
Μπορείτε να περιγράψετε σκηνές της καθημερινότητας της κρίσης που ζήσατε;
«Είχαμε κάποιες πολύ θλιβερές σκηνές. Ολες είχαν σχέση με τον υπερπληθωρισμό που προέκυψε. Εκείνο το καυτό καλοκαίρι του 2001 προς 2002, οι περισσότερο αγανακτισμένοι άνθρωποι και άρα αυτοί που διαμαρτύρονταν περισσότερο ήταν αυτοί που είδαν να κινδυνεύουν, σε βαθμό μεγαλύτερο από όσο πίστευαν, οι αποταμιεύσεις τους. Αυτές που ήταν σε εικονικά δολάρια. Σε ανύπαρκτα, δηλαδή, δολάρια, σύμφωνα με το νόμο της μετατρεψιμότητας, περίπου 16 εκατομμύρια δολάρια. Εγώ έχασα όλες μου τις ταπεινές οικονομίες, σχεδόν πέντε χιλιάδες δολάρια. Η κυβέρνησή μας, τότε, επινόησε ένα νόμιμο χρήμα μέσω ομολόγων, των "patacones". Εξαργυρώνονταν στα σούπερ μάρκετ και σε κάποια άλλα μαγαζιά. Τα ξοδέψαμε με ξέφρενους ρυθμούς, γεγονός που επιβεβαίωσε τον κανόνα ότι το κακό χρήμα κυκλοφορεί πιο γρήγορα από το καλό».
Μπορείτε να θυμηθείτε μερικές σκηνές της πτώχευσης, ποια είναι αυτή που σας έχει μείνει στη μνήμη σας;
«Θυμάμαι μια κυρία μέσης ηλικίας, πολύ ωραία ντυμένη, που είχε αρπάξει ένα σιδερένιο λοστό κι έσπαγε την τζαμαρία μιας τράπεζας. Ηταν μια κίνηση που εκτόνωνε ανθρώπους της μεσαίας τάξης, όπως εκείνη η κυρία, ένας ανθρώπινος χαρακτήρας που έμοιαζε να τον έχει επινοήσει ο Μπόρχες».
Πιστεύετε ότι το ΔΝΤ προσπάθησε να αιχμαλωτίσει ή να σώσει την Αργεντινή;
«Ειλικρινά δεν ξέρω, αλλά ας μην πηγαίνουμε σε θεωρίες συνωμοσίας. Νομίζω ότι έφταιγε η σχετική ανικανότητα. Παραφράζοντας τον Κλίντον: Η οικονομία των ηλιθίων είναι ηλίθια...».
Δημοσίευση σχολίου
Σχόλια άσχετα με το θέμα της ανάρτησης θα διαγράφονται.