Ενα αφιέρωμα στη ιστορική μονή του Οσίου Λουκά του εν Στειρίω, η οποία σήμερα και αύριο έχει την τιμητική της , αφού εορτάζει ο άγιος του οποίου πήρε το ονομά της , μια μονή με μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον καθώς θεωρήται η μικρή Αγία Σοφία.


Ναός της Παναγίας στη μονή του Οσίου Λουκά


Η εκκλησία της Παναγίας είναι η παλαιότερη από τις δύο εκκλησίες του μοναστηριακού συγκροτήματος. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 10ου αι. Κτισμένη σύμφωνα με τα κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα, η εκκλησία κατέχει μια εξέχουσα θέση στην ιστορία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Η αρχιτεκτονική μορφή και ο τρόπος δομής, η εκλέπτυνση στη διάρθωση των εξωτερικών επιφανειών και ο εξαιρετικός πλούτος στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο προκάλεσαν από νωρίς το ενδιαφέρον των μελετητών.
Το Ιερό της Παναγίας εσωτερικά σχηματίζει τρεις ημικυκλικές κόγχες αλλά εξωτερικά είναι ημιεξάγωνες. Έχει νάρθηκα ευρύχωρο, στον οποίο προστέθηκε μεταγενέστερα και προστώο. Είναι ενδιαφέρουσα η τοιχοδομία στο εσωτερικό και σώζονται λίγα δείγματα τοιχογραφιών, από τα οποία συνάγεται ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος του χρονολογείται από τον 11ο ή 12ο αιώνα. Εξωτερικά ο ναός αυτός της Παναγίας παρουσιάζει ένα από τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής και διακοσμητικής της βυζαντινής περιόδου.
Ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο ανήκει στο σύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο, τον τύπο δηλαδή που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Όπως συχνά συμβαίνει στα μοναστήρια, στον κυρίως ναό έχει προσαρτηθεί ευρύχωρος νάρθηκας, η λιτή. Δυτικά της λιτής, ο ιδιότυπος εξωνάρθηκας αποτελείται από ένα ανοικτό προστώο με δύο κλειστά διαμερίσματα στα δύο άκρα, τα οποία προεξείχαν από το περίγραμμα του κυρίως ναού. Το νότιο διαμέρισμα του εξωνάρθηκα ενσωματώθηκε στη μεταγενέστερη εκκλησία, το καθολικό της μονής. Στη διάρκεια αναστηλωτικών εργασίων, κάτω από την ορθομαρμάρωση του καθολικού αποκαλύφθηκε μια εξαιρετική τοιχογραφία, που διακοσμούσε άλλοτε τον ανατολικό τοίχο του νοτίου διαμερίσματος του εξωνάρθηκα. Η μοναδική τοιχογραφία που σώθηκε από την αρχική διακόσμηση του ναού της Παναγίας ιστορεί την εμφάνιση του αρχάγγελου Μιχαήλ στον Ιησού του Ναύη πριν από την άλωση της Ιεριχώ. Τοιχογραφίες διασώζονται και στο νότιο σκέλος του σταυρού και το διακονικό. Παριστάνονται συνολικά πέντε μορφές ιεραρχών που έχουν χρονολογηθεί στο τέλος του 12ου αι.

Καθολικό μονής Οσίου Λουκά

Μισό αιώνα, περίπου, μετά το ναό της Παναγίας χρειάσθηκε να ανεγερθεί και ο δεύτερος, ο μεγαλύτερος, ο αφιερωμένος ναός στον όσιο ιδρυτή (1011). Επί χίλια τώρα έτη δεν έπαυσε ο ναός αυτός να προκαλεί κατάπληξη και αισθήματα θαυμασμού με τη μεγαλοπρέπεια και τον πλουσιότατο και τέλειο εσωτερικό του διάκοσμο (ψηφιδωτά, τοιχογραφίες), γεγονός που γεννά την πεποίθηση ότι ανοικοδομήθηκε με γενναίες βασιλικές και ηγεμονικές χορηγίες.
Η οικοδομη του Καθολικου, που τοποθετεIται χρονολογικα στις πρωτες δεκαετίες του 11ου αι., αποδίδεται, σύμφωνα με την παράδοση, σε τρεις αυτοκράτορες του Βυζαντίου: Τον Ρωμανο Β΄ (959-963), τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο (976-1028) και τον Κωνσταντινο Θ΄ το Μονομάχο (1042-1056).
Ο Οσιος Λουκας ειχε προφητέψει το 941 οτι «Ρωμανος Κρήτην χειρουται», θα ελευθερώσει δηλαδη την Κρήτη απο τους Σαρακηνούς. Οταν ρωτήθηκε αν επρόκειτο για τον αυτοκράτορα Ρωμανο Α ΄ που βασίλευε την εποχη εκείνη, απάντησε «ουχ ουτος αλλ’ ετερος». Ετσι η ανέγερση του Καθολικου συνδυάστηκε με την προφητεία αυτή, γιατί ηταν επόμενο ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ρωμανος Β΄ να θέλησε να ανεγείρει εναν μεγαλοπρεπη ναο απο ευγνωμοσύνη στον Οσιο για την απελευθέρωση της Κρήτης (961), οπως ειχε προφητέψει εικοσι χρόνια νωρίτερα. ομως ο Ρωμανος Β΄ απεβίωσε το 963, δύο χρόνια μετα την ανακατάληψη της Κρήτης. επομένως το χρονικο διάστημα των δύο ετων που μεσολάβησε κρίνεται ανεπαρκης για την αποπεράτωση του μεγαλεπήβολου αυτου εργου.
Τίποτε το συγκεκριμένο δεν προκύπτει για την ηδρυση του Καθολικου κατα την βασιλεία του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου, αφου το σημαντικότατο αυτο γεγονος δεν μνημονεύεται στις λεπτομερεις περιγραφες των συγγραφέων για τη θριαμβευτικη πορεία του αυτοκράτορα απο την Αχρίδα στην Αθήνα (1018-1019).

Αντίθετα υποστηρίχθηκε η εκδοχη της συμβολης του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου στην ανέγερση του Καθολικου, γιατί: α) κατα τη διάρκεια της βασιλείας του αναζωογονήθηκαν οι τέχνες και τα γράμματα και δαπανήθηκαν μεγάλα ποσα για την ιδρυση μεγαλόπρεπων ναων και κοινωφελων ιδρυμάτων και β) κατα μία σημαντικότατη πληροφορία που παρέχει ο περιηγητης Κυριακος ο Αγκωνίτης (1391-1455), η οικοδομη του Καθολικου του Οσίου Λουκα πραγματοποιήθηκε κατα τη διάρκεια της βασιλείας του Μονομάχου (1042-1055). Τη Μονη επισκέφθηκε ο Κυριακος κατα την περιοδεία του στην Ελλάδα απο το τέλος του 1435 ως το Μάρτιο του 1436. Ο περιηγητ?ς εγραψε «ιδίω χειρί», μικρο κείμενο, στο οποιο αναφέρει οτι ο ναος του Οσίου Λουκα κτίστηκε απο τον αυτοκράτορα Κωνσταντινο Θ΄ τον Μονομάχο και οτι την πληροφορία αυτη τη διάβασε σε παλαιότατο βιβλίο της Μονης.
Η θεωρία η οποία συνδέει την ιδρυση του μεγαλόπρεπου ναου με την αριστοκρατία της πλούσιας Θήβας της εποχης αυτης αντικρούεται απο το γεγονος οτι ο ογκος του κτιρίου, το ειδος και η αξία των υλικων του παραπέμπουν σε πλούσια βασιλικα θησαυροφυλάκια και καλλιτέχνες που κόσμησαν αυτοκρατορικα κτίσματα. Η προσωνυμία «βασιλομονάστηρο» αποδίδει την αυτοκρατορικη καταγωγη της Μονης, καθως και την αισθηση του πλούτου και της τελειότητας του μνημείου απο τους μεταγενέστερους.

Η κεντρική εκκλησία του μοναστικού συμπλέγματος, το καθολικό, κτίστηκε νότια του ναού της Παναγίας για να στεγάσει το θαυματουργό λείψανο του οσίου Λουκά. Ανήκει στον τύπο των «ηπειρωτικών οκταγωνικών ναών? και μάλιστα θεωρείται το πρότυπο όλων των μεταγενέστερων ναών αυτού του τύπου. Στους οκταγωνικούς ναούς, που κατ'ουσίαν είναι σταυροειδείς ναοί, μόνο η στήριξη του τρούλου είναι οκταγωνική ενώ ο κεντρικός χώρος κάτω από αυτόν παραμένει τετράγωνος. Το καθολικό του Οσίου Λουκά χαρακτηρίζεται για τον ευρύ τρούλο του (διαμέτρου 9 μ. περίπου) και αντίστοιχα το διευρημένο εννιαίο τετράγωνο χώρο κάτω από αυτόν. Το βάρος του τρούλου φέρουν οκτώ ογκώδεις πεσσοί που γεφυρώνονται σε μεγάλο ύψος, από τέσσερα μεγάλα τόξα ανάμεσα σε τέσσερα ημιχώνια. Από τα παρεκκλήσια που πλαισιώνουν τον τετράγωνο πυρήνα ιδιαίτερη σημασία έχει το βορειανατολικό γιατί εκεί, και στο σημείο επικοινωνίας με τη βόρεια κεραία του σταυρού έχει τοποθετηθεί η μαρμάρινη λειψανοθήκη του οσίου. Είναι το τμήμα του καθολικού που συνδέεται με το ναό της Παναγίας, διευκολύνοντας τη διεύλευση των προσκυνητών μπροστά από το λείψανο και την εισοδό τους στο ναό της Παναγίας. Ταυτόχρονα με το καθολικό κτίσθηκε η κρύπτη που έχει σε κάτοψη το σχήμα σταυροειδούς τετρακιόνιου ναού. Στην κρύπτη στεγάζεται ο αρχικός τάφος του οσίου Λουκά, που βρίσκεται στο βόρειο τοίχο, ακριβώς κάτω από το χώρο του καθολικού, όπου τοποθετήθηκε η λειψανοθήκη του οσίου. Δύο ακόμα τάφοι στην κρύπτη ανήκουν σε επιφανείς ηγούμενους του μοναστηριού.
Ο επισκέπτης του καθολικού εντυπωσιάζεται από τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο. Συνθέσεις από χρωματιστά μάρμαρα καλύπτουν το δάπεδο του ναού, όπως και τις κατακόρυφες επιφάνειες των τοίχων. Τα λαμπρά ψηφιδωτά που κοσμούν τις ανώτερες επιφάνειες του καθολικού, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά σύνολα της μεσοβυζαντινής τέχνης. Χρονολογούνται γύρω στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 11ου αι., είναι δηλαδή πρωιμότερα από τα άλλα δύο μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα του ελλαδικού χώρου, αυτά της Νέας Μονής Χίου και του Δαφνιού. Στη κόγχη του ιερού απεικονίζεται η Παναγία ένθρονη Βρεφοκρατούσα, ενώ στο χαμηλό θόλο πάνω από το ιερό παριστάνεται η Πεντηκοστή. Στο μεγάλο τόξο επάνω από την είσοδο του ιερού εικονίζονται οι δύο αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο χριστολογικός κύκλος αντιπροσωπεύεται με τέσσερις σκηνές στα ημιχώνια (ο Ευαγγελισμός που δεν σώζεται, η Γέννηση, η Υπαπαντή και η Βάπτιση) και με τέσσερις σκηνές από τον κύκλο του Πάθους (ο Νιπτήρας, η Σταύρωση, η Ανάσταση και η Ψηλάφηση του Θωμά). Στο διακονικό διατηρούνται δύο σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης, ο Δανιήλ στο λάκκο των Λεόντων και οι Τρεις Παίδες στην κάμινο. Τη ψηφιδωτή διακόσμηση συμπληρώνουν παρααστάσεις ενός πολύ μεγάλου αριθμού αγίων, κυρίως μοναχών, ιεραρχών, στρατιωτικών αγίων και αγίων ιατρών.
Τα δύο παρεκκλήσια, βορειοδυτικό και νοτιοδυτικό, μικρό τμήμα του βορειοανατολικού διαμερίσματος και η κρύπτη κοσμούνται με τοιχογραφίες που χροονολογούνται στο τρίτο τέταρτο του 11ου αι.
Ναός-κρύπτη Αγίας Βαρβάρας

Δύο χρόνια μετα το θάνατο του Οσίου οι μαθητες και συμμοναστές του τελειοποίησαν και κόσμησαν την εκκλησία-κρύπτη της Αγίας Βαρβάρας, μετέβαλλαν το κελλι οπου τάφηκε ο Οσιος (στον κάτω όροφο-υπόγειο του μεγάλου ναού) σε «ιερο ευκτήριο» με σχημα σταυρικο και ανοικοδόμησαν νέα κελλια και ξενωνες. Επομένως, το ετος 955 υπηρχε μία πρώτη μοναστικη κοινότητα. Σύμφωνα με τον Ε. Στίκα ο ναος της Αγίας Βαρβάρας ταυτίζεται με το ναο της Παναγίας και ο ευκτήριος οικος με την Κρύπτη. Διασώζονται οι αξιόλογες τοιχογραφίες του.

Το μοναστήρι είναι τόσο ισχυρό ώστε ήδη στα 1014 έχει δύο μετόχια στην Εύβοια, στο Αλιβέρι και στα Πολιτικά, Μετόχι της μονής υπάρχει και στην κοντινή περιοχή της Αντίκυρας, όπου κτίζεται ένας οκταγωνικός ναός, ενώ στο δεύτερο τέταρτο του 12ου αι. κτίζεται ένα μικρό καθολικό στο μετόχι της στον Άγιο Νικάλαο στα Καμπία της Βοιωτίας.

Κατά την Φραγκοκρατία, μετά το 1204 στο μοναστήρι λεηλατητε απο τους φράγκους  οι οποιοι πηρανε πολλα ακριβ και σπανια λαφυρα κα πλουτη του και εγκαθίστανται Λατίνοι κληρικοί. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι επανήλθε στους 'Ελληνες μοναχούς και επεξε σημσντικο ρολο στην επανασταση,που συμφωνα με την παραδοση προκηρυχθικε η επανασταση του 1821και μετά στην μονή αγ. Λαύρας.

Το 1950 χαρακτηρίστηκε αρχαιολογικός χώρος. Ύστερα από επίπονες προσπάθειες του Σεβασμιότατου Μητροπολίτου Θηβών και Λεβαδείας κ. Ιερωνύμου δόθηκε το 1987 εκ νέου ο ναός του Οσίου Λουκά σε λειτουργική χρήση.